تاریخ ورود خودرو به ایران و گسترش صنعت خودروسازی تا زمان انقلاب اسلامی ایران

خودروسازی در ایران صنعتی است که به نسبت تاریخچه‌ی آن در جهان، چندان پیشینه‌ قابل توجهی ندارد. در مورد سابقه‌ی ورود خودرو به ایران چه می­دانید؟ نخستین خودروها چه زمانی وارد کشور شدند؟ اولین خودروها عموما از چه مدل‌ها و کارخانه­ هایی بودند؟ اطلاعات ما از عکس­ها و فیلم‌های قدیمی این است که همیشه در ایران قدیم کالسکه‌ها در کنار اتوموبیل‌ها در حال عبور و مرور در خیابان‌های مختلف بوده­اند. کمتر تصاویری را مشاهده کرده­ایم که تنها وسیله‌ی نقلیه‌ی شهری و بین شهری در ایران کالسکه باشد. این حقایق باعث شده این سوال برای علاقمندان خودرویی پیش بیاید که چه کسی موجب حضور نخستین خودروها در ایران شده است و تاریخ حضور و ورود اتومبیل در ایران به چه زمانی بازمی­گردد؟ در این مقاله از بسپرشاپ به این موضوع می­پردازیم.

اولین خودرو که وارد ایران شد یک اتومبیل سواری بود که در اوایل قرن بیستم به فرمان مظفرالدین شاه قاجار از دولت بلژیک خریداری و به ایران آورده شد. این خودرو که آن زمان دود زیادی استخراج می­کرد به  کالسکه دودی معروف شد. ماجرای دقیق­تر اینگونه است که سال ۱۲۸۱ شمسی یا ۱۹۰۲ میلادی مظفرالدین شاه در نخستین سفر خود به اروپا با خودرو سواری آشنا و دو دستگاه از آن را خریداری و با خود به ایران آورد. این اقدام مظفرالدین­شاه دقیقا زمانی صورت گرفت که خزانه دولت خالی و مردم ایران با شرایط بد اقتصادی مواجه بودند. مظفرالدین­شاه در اولین مواجهه با اتومبیل­ها چنان دلبسته آنها شد که از محل چند صد هزار لیره قرضی از بانک شاهنشاهی ایران که در واقع در اختیار انگلیسی­ها بود دو دستگاه خودرو رنو خریداری کرد. رنگ این خودروها آبی آسمانی تیره و راننده آن یک مهندس فرانسوی بود به نام مسیو وارونه. مدیرعامل کمپانی خودروسازی رنو به مظفرالدین شاه می­گوید : ما حدود ۱۰۰ دستگاه اتومبیل برای صادرات به ایران در نظر گرفته­ایم، زیرا مطمئن هستیم که به محض بازگشت شاه به ایران، تعداد زیادی از شاهزاده­ها، بزرگان، سیاستمداران و مردان ثروتمند و صاحب نفوذ ایرانی تقاضای خرید اتومبیل خواهند کرد. بعد از مظفرالدین شاه فرزند او محمد علیشاه قاجار هم از این خودروی وارداتی استفاده می­کرد تا اینکه یک روز زمانیکه در خیابان­های تهران مشغول تردد با خودرو بود مورد سوءقصد قرار گرفت. پس از محمد علی شاه ، نوبت به احمد شاه رسید که با خرید یکی دو خودرو برای خود، گاهی اوقات سوار آنها شود. برای سفارش آنلاین قطعات خودرو به بسپرشاپ مراجعه کنید.

دوره سلطنت رضا شاه پهلوی با دوره تجدد و گسترش مظاهر زندگی غربی در تمام شئون زندگی ایرانی­ها همزمان بود. به همین خاطر در این دوره تا زمانی که کشور توسط متفقین (شهریور ۱۳۲۰) به اشغال درآمد، خودرو به صورت یک کالای لوکس و برای تظاهر و تجمل در میان اقشار پول­دار، درباریان پهلوی صاحب نفوذ، سفیران و نمایندگان کشورهای خارجی در ایران، مالکین و تجار بزرگ رواج پیدا کرد، ولی تعداد آنها همچنان محدود بود اما با گذشت زمان و پیشرفت شهرنشینی، میزان واردات خودرو از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی (۱۹۲۰میلادی) افزایش یافت.

با گذشت سال­ها و تا اواخر دوره رضاخان پهلوی، همچنان خودرو یک کالای خاص بود که هر سال تنها تعدادی خاص از آن به کشور وارد می‌شد. طبق آماری که از سال ۱۳۲۱ بجا مانده، طی یک سال بعد از شروع دوره محمدرضا پهلوی، فقط تعداد ۱۳۲ دستگاه خودرو وارد کشور شده است و کل خودروهای سواری موجود در ایران، احتمالاً به زحمت به چند هزار خودرو می‌رسید.

بعد از پایان جنگ جهانی دوم و پیشرفت­های چشم­گیر صنعت خودرو در کشورهای مختلف، راه­اندازی و ساخت جاده‌های مناسب با خودروها در ایران در دستور کار دولت قرار گرفته و رفته رفته با افزایش تولید خودرو در جهان، قیمت جهانی خودرو هم کاهش پیدا کرد. به همین دلیل میزان خودروهای وارداتی به ایران افزایش چشمگیری پیدا کرد و مردم عادی بیشتری از خودرو سواری بهره­مند شدند. همچنین حمل و نقل وسایل عمومی داخل شهرها و بیرون آن نیز گسترش پیدا کرد. آمارها گویای این است، طی حدود پانزده سال، یعنی از سال ۱۳۲۱ تا سال ۱۳۳۴، تعداد خودروهای وارداتی به ایران، افزایش چشم­گیری داشته و حدود صد برابر قبل شد؛ تا جایی که در سال ۱۳۳۴، آمارها نشان میداد حدود ۱۰ هزار دستگاه خودرو سواری به ایران وارد شده است.

نخستین کمپانی تولید‌کننده خودرو در ایران فیات بود که در سال ۱۳۳۲ افتتاح شد ولی تولید اولین محصولات شرکت فیات که فیات ۱۱۰۰ نام داشت در سال ۱۳۳۹ صورت گرفت و عملا شرکت جیپ‌ایران (پارس‌خودروی کنونی) که در سال ۱۳۳۶ افتتاح شده بود در سال ۱۳۳۸ اولین خودروی تولیدشده در ایران را که جیپ شش‌سیلندر کالسکه‌ای بود تولید کرد. سال بعد یعنی 1339 اولین فیات‌های ایرانی در این کارخانه تولید شدند. با این تفاسیر برخلاف نظر عمومی می­توان گفت که پارس‌خودرو پدر صنعت خودروی ایران است. سال ۱۳۳۸کمپانی تولید خودروی ایران (مرتب کنونی) راه­اندازی شد. این شرکت توانست در سال ۱۳۴۲ اولین تولیدات خود را که انواعی از مدل‌های لندروور بود به تولید برساند. سال ۱۳۴۱ ایران‌ناسیونال (ایران‌خودرو) تاسیس و در سال ۱۳۴۵ اولین خودروی ملی تولید داخل یعنی پیکان متولد شد. پیکان خودروی محبوبی در میان مردم بود که بسیاری به آن عشق می‌ورزیدند. عده­ای معتقدند که تولید پیکان صنعت خودروی ایران را از ورشکستگی نجات داد. ایران‌ناسیونال یا همان ایران‌خودرو که دارنده پیکان در ایران است روز ۱۲ مهرماه ۱۳۴۱ با سرمایه‌ای در حدود ۱۰ میلیون تومان و با هدف تولید و مونتاژ انواع خودرو آغاز به کار کرد و از ۲۸ اسفندماه ۱۳۴۲ با تولید اتوبوس مسافری شروع به‌کار کرد. تولید اتوبوس با تیراژ محدود آغاز شد و این مسئله خواسته‌های برادران خیامی، مدیران آن روز ایران‌خودرو را برآورده نمی‌کرد و به همین دلیل در آن زمان آنها سعی کردند با کارخانه‌های خودروسازی دنیا ارتباط برقرار کنند تا بتوانند خودرو را برای اقشار متوسط در ایران تولید کنند.

برخی خودروها مانند پژو، فولکس، فورد و تالبوت تنها برخی گزینه‌های واردات و مونتاژ خودرو در ایران بود که با آنها تماس گرفته شد. هنوز هم خیلی­ها معتقدند که استعمار دولتی انگلستان که از هر راهی برای نفوذ سیاسی و اقتصادی به کشورها استفاده می­کرد قصد داشت صنعت خودروی خود را با راه‌هایی که همه به آن روش‌های انگلیسی نام می‌دهند وارد ایران کند و این موجب شد تا کمپانی روتس انگلیس بتواند در رقابت با شرکت‌های آلمانی و فرانسوی، جای آنها را بگیرد. البته این یک بخش ماجراست و عده دیگری معتقد بودند که در آن زمان فقط کارخانه‌های انگلیسی حاضر بودند روی خوشی به مدیران ایران‌خودرو نشان دهند.

به هرحال با همه مشکلات، خط تولید پیکان وارد سیستم خودروسازی ایران شد. قراردادی در سال 1345 بین شرکت­های ایران‌خودرو و روتس انگلیس به منظور مونتاژ و تولید خودرو پیکان که هیلمن نام انگلیسی آن بود منعقد شده و حالا به‌طور رسمی با وارد شدن قطعات این خودروساز، تولید پیکان در اردیبهشت سال 1346 با ظرفیت 60 هزار دستگاه در ایران آغاز شد. این تیراژ خودرو در ابتدا با مشکلات فراوانی روبرو بود اما به تدریج به 120 هزار دستگاه رسید. بعد از آن در سال 1353 خط تولید خودروی وانت شکل می­گیرد و در 27 مهرماه 1353 نیز کارخانه ریخته‌گری قطعات و موتورسازی برای خودرو دایر شد تا نسبت به ساخت شش قسمت از موتور پیکان 1600 اقدام شود. به منظور تامین قسمتی از قطعات اساسی خودروهای تولیدی کارخانه‌های صنعتی، ایران‌ناسیونال به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در ایجاد واحدهای صنعتی و تولید نقش داشت و تولید بسیاری از قطعات خودرو را در کارخانه‌های داخلی و به کمک شرکت‌های خارجی شروع کرد.

همزمان با این رویدادها، تولید پیکان به وسیله چند ارمنی و با سهامداری کمپانی سیتروئن شرکت سیتروئن ایران (سایپا) آغاز شد. این شرکت در ابتدای راه خود ژیان و در ادامه نیز رنو را تولید کردند. جنرال‌موتورز هم برای اولین‌بار در ایران و خارج از خاک آمریکا حاضر به تولید خودرو شد. کیفیت بالای تولیدات پارس‌خودرو باعث شد جنرال‌موتورز حاضر شود در ایران و با وجود حضور رقیب خود یعنی آمریکن‌موتور که آن زمان جیپ زیرمجموعه آن محسوب می­شد خودرو تولید کند. خودروهایی مانند بیوک‌ایران و شورولت‌ایران تولیداتی بودند که هنوز هم تولید آنها در کشور ما برای صنعت خودرو افتخار محسوب می‌شود.

جنرال‌موتورز در آن مقطع برنامه­اش این بود که پارس‌خودرو را به‌عنوان بازوی اصلی خود در آسیا همراه داشته باشد. این کمپانی بزرگ خودروسازی برنامه‌هایی برای داخلی کردن محصولات خود در ایران داشت. در کنار این خودروسازی مطرح آلمانی یعنی مرسدس‌بنز نیز با خاور و ایران‌خودرو رابطه نزدیکی پیدا کرد و این شرکت هم برای تولید موتورهای خود در ایران شرکت ایدم‌تبریز را تاسیس کرد.

در همین حین و بین برادران خیامی که با هیوندای کره کارهای خود را آغاز کرده بودند برنامه‌های بلند‌پروازانه‌ای داشتند. برادران خیامی قصد داشتند تا سال 1360 کاملا پیکان را بومی کرده و در ادامه بتوانند یک خودروی کاملا ایرانی را طراحی و تولید کنند. تقریبا تمام این برنامه‌های صنعتی بعد از افزایش قیمت نفت در سال 1353 و تغییر استراتژی حکومت پهلوی دستخوش تحول شد. آن سال‌ها یکباره افزایش درآمد نفت باعث شد سرمایه از صنعت و ساخت داخلی به سمت واردات کشیده شود. همین مسئله باعث نزولی شدن رشد صنایع در ایران شد و واردات خودرو به شدت افزایش پیدا کرد. به طور دقیق­تر باید بگوییم از سال ۱۳۵۳ افزایش چشمگیر درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت، باعث افزایش واردات خودرو سواری شد و این مسئله منجر به این شد که کارخانه‌های خودروسازی داخلی با مشکل افزایش رقبای خارجی مواجه شدند. در نهایت اما با وقوع انقلاب اسلامی، دوره جدیدی از خودروسازی در ایران آغاز شد که در مقاله­های بعدی بدان می­پردازیم. قطعات با کیفیت ماشین را از بسپرشاپ بصورت آنلاین سفارش بدهید.